توسعه بازار جهانی زعفران در گرو ارتقاء کیفی زنجیره ارزش آن است

محمدرضا توکلی‌زاده، رئیس اتاق بازرگانی خراسان رضوی در این نشست اظهار کرد: زعفران محصول استراتژیک استان ما به شمار می‌آید و معیشت قشر بزرگی از جامعه کشاورزی این خطه بدان وابسته است و توامان سهمی که زعفران در صادرات خراسان رضوی دارد، اقتصاد ما را در پیوندی عمیق با این موضوع قرار داده است.

وی تاکید کرد: البته به رغم سهمی که زعفران در ارزآوری برای اقتصاد کشورمان دارد، به ظرفیت‌های این محصول توجه کافی نشده است. حمایت جامع از تمامی مراحل کاشت، داشت و برداشت و حتی فرآوری و صادرات زعفران در چهارچوب یک زنجیره ارزش توانمند، ضرورتی است که باید به طور جدی مورد توجه و اقدام متولیان امر باشد.

وی با اشاره بر اهمیت توجه به اقتضائات بازارهای جهانی و عرضه زعفران چه در قالب تولیدات فرآوری شده و چه در بازارهای جدید، بیان کرد: باید بپذیریم که ذائقه مصرف‌کنندگان جهانی طی سال‌های اخیر تغییر کرده و سلامت محصول، یک اولویت شاخص در این بخش به شمار می‌آید. با این اوصاف دیگر تولید محصولی همچون زعفران، آن هم با رویکرد صادرات به بازارهای جهانی، نمی‌تواند به روش‌های سنتی گذشته انجام بگیرد که بعضی مواقع در خروجی نهایی با آلایندگی‌هایی همراه بود.

رئیس اتاق بازرگانی خراسان رضوی، ارتقای سلامت محصول، افزایش بهره‌وری در اراضی کشت زعفران، توجه به استفاده مناسب از سموم و … را برای ارتقای کیفیت زعفران صادراتی کشورمان مورد تاکید قرار داد و گفت: دستگاه‌های دولتی متولی و تشکل‌های تخصصی مرتبط در بخش خصوصی در موضوع ارتقاء آگاهی و ارائه آموزش‌های لازم در این بخش به کشاورزان، مسئولیت خطیری بر دوش دارند. صادرکنندگان زعفران نیز علاوه بر ارسال این محصول به بازارهای جهانی، می‌بایست در ایجاد بستری که کیفیت نهایی محصول را تضمین می‌کند، مشارکت کنند.

توکلی‌زاده در ادامه سخنانش، به چالش کم‌آبی در مناطق زعفران‌خیز استان اشاره کرد و متذکر شد: زعفران محصولی کم‌آب‌بر است؛ اما بحران آبی حتی بر این محصول هم اثرگذار است. در مجموع اقتصاد کشاورزی ما امروز با چالش جدی در این حوزه مواجه است و در این حوزه نیز نیازمند تدبیر و آینده‌نگری هستیم.

تولید مکانیزه زعفران در چین، زنگ خطری برای جایگاه ایران در این عرصه است

در ادامه این رویداد، محمدعلی رضایی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران اظهار کرد: باقی‌مانده سموم در زعفران و دیگر محصولات نباتی، یکی از چالش‌های صادرات محصولات است. باقی مانده سموم در این محصول پر ارزش وجود دارد و این در حالی است که اغلب کشورهای جهان و کشورهای اروپایی استفاده از محصولات دارای سموم را ممنوع کرده‌اند. نکته این است که چرا سموم ممنوع شده جهانی به کشور ما وارد می‌شود؟

رضایی با اشاره به اهمیت بازاریابی برای توسعه صادرات زعفران گفت: در صورتی که بازارهای بیشتری به دست آوریم، تولید زعفران هم در کشور افزایش پیدا می‌کند.

وی در بخش دیگری از سخنانش به ورود چین به تولید و صادرات زعفران اشاره و اظهار کرد: متاسفانه پس از افزایش صادرات زعفران ایران به چین، مزارع و گلخانه‌های متعددی در آن کشور اقدام به تولید این محصول ارزشمند کردند. هم اکنون سیستم مکانیزه، فناوری و تکنولوژی در این کشور حرف اول را می‌زند و این امر در تولید زعفران هم وجود دارد. هر چند که زعفران تولیدی به این روش کیفیت زعفران ایران را نخواهد داشت؛ با این حال با تولید مکانیزه زعفران در جهان، ایران جایگاه خود را در حوزه تولید این محصول از دست خواهد داد.

وی افزود: ایجاد هدف و استراتژی در توسعه صادرات زعفران بسیار اهمیت دارد. تحقیقات و بازاریابی در کشاورزی و توسعه بهره‌وری از طریق آموزش، امری ضروری است.

رغبت بسیاری از کشورها به تولید زعفران با توجه به قیمت جهانی این محصول

در ادامه عبدالله ملافیلابی، عضو هیأت علمی موسسه پژوهشی علوم و صنایع غذایی اظهار کرد: برای کاشت زعفران در وهله نخست باید اقلیم‌شناسی و آنالیز آب و خاک و انتخاب پیاز مناسب را انجام داد. همچنین، بایستی در مصرف آب نهایت دقت را به خرج داد؛ چراکه با توجه به بحران آبی کنونی، آب بسیار ارزشمند است.

وی ادامه داد: با توجه به افزایش قیمت جهانی زعفران، بسیاری از کشورها به تولید آن راغب شده‌اند. از سویی، مشکل ما در تولید این محصول، کاهش عملکرد در مزرعه است؛ راندمان آب برای ما اهمیت دارد و کشاورزی که با وضعیت فعلی افزایش تولید داشته باشد، پیشرو است.

عضو هیأت علمی موسسه پژوهشی علوم و صنایع غذایی از تمایل افغانستان به کشت گسترده زعفران سخن گفت و تصریح کرد: جذابیت کشت زعفران در افغانستان باعث شده است تا آن‌ها به فکر جایگزینی کشت زعفران با خشخاش و … باشند و چین هم از سال ۱۹۸۰ به تولید زعفران روی‌ آورده و در این سال‌ها افزایش کشت داشته است.

ملافیلابی تصریح کرد: تغییرات اقلیمی بر کاشت زعفران تاثیر داشته و گاهی باعث پوسیدگی پیاز این گیاه می‌شود. یکی دیگر از چالش‌های ما در این خصوص، ضعیف شدن اراضی زعفران از لحاظ ماده آلی است. از سویی، طبق میانگین کل، وزن ۷۷ درصد پیازهای موجود در مزارع ما زیر ۵ گرم است و این موضوع فاجعه است. ۱۹.۷ درصد پیازها در مزارع ما بین ۵ تا ۱۰ گرم و ۳.۴۸ درصد پیازهای زعفران مزارع ما ۱۰ گرم به بالا است. این در حالی است که وزن پیاز زعفران تولید هلند، به طور میانگین بین ۲۰ تا ۲۲.۵ گرم است.

وی با بیان اینکه بخش عظیمی از مزارع زعفران کشور ما رو به پیری رفته است، تصریح کرد: در سال‌های گذشته سالانه ۱۷ درصد افزایش سطح زیر کشت داشتیم؛ اما در دو سال گذشته افزایش نداشتیم. تعداد بنه بارور، تعداد گل در مزرعه، وزن هر گل و هر معیاری را با مدیریت تغییر دهیم، می‌توانیم افزایش عملکرد در سطح داشته باشیم.

ملافیلابی خاطرنشان کرد: برای تولید پایدار و افزایش عملکرد باید اقلیم، خاک، فیزیولوژی گیاه و عملیات تهیه و تامین و تکنولوژی تولید زعفران را بشناسیم.

ضرورت افزایش عملکرد و کاهش هزینه تولید زعفران

حمیدرضا شریفی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی استان و مجری طرح کلان زعفران در خراسان رضوی نیز در بخش دیگر این سمینار آموزشی، اظهار کرد: در تولید زعفران به افزایش عملکرد و کاهش هزینه تولید نیاز داریم، هزینه تولید این محصول در حال حاضر بسیار زیاد است. روند تغییرات عملکرد زعفران در کشور نیز، در ۵۰ سال گذشته کاهشی و در دو دهه اخیر ثابت بوده است. این امر، معلول افزایش سطح زیرکشت است. اغلب تولیدات در حوزه زعفران به صورت سنتی و دستی است. پاشنه آشیل تولید زعفران در کشور، افزایش هزینه‌های تولید آن است.

شریفی با اشاره به مراحل رشد زعفران عنوان کرد: رشد برگ‌های زعفران از ابتدای فصل پاییز آغاز می‌شود. سرعت فتوسنتز برگ‌های زعفران همانند سایر گیاهان تابع عوامل محیطی و مدیریت زراعی است. مدیریت کاشت و داشت در تولیدات کشاورزی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و عملکرد بالا نیازمند تناسب میان این دو عامل است.

سپس منوچهر مالکی، زعفران‌کار نمونه استان و رکورددار برداشت بیش از ۳۰ کیلوگرم زعفران در هر هکتار به بیان برخی از نکات لازم و تجربیات خود در خصوص تولید زعفران با کیفیت و با استفاده از دانش روز پرداخت و خاطرنشان کرد: اگر بتوان یک گرم زعفران از هر یک متر مربع به دست آورد، در هر هکتار حدود ۱۰ کیلوگرم زعفران برداشت خواهد شد. آب و هوای محل کاشت زعفران نباید خیلی سرد یا گرم باشد و ارتفاع از سطح دریا از ۱۴۰۰ تا ۲۰۰۰ متر عملکرد بسیار خوبی در تولید این محصول به دنبال دارد.

عضو هیات مدیره شورای ملی زعفران، با بیان اینکه بافت خاک زعفران باید بافت شنی- رسی باشد، افزود: پیازهای زعفران باید در انبار سرپوشیده و سرد نگهداری شود و وزن آن باید بیش از ۸گرم باشد تا زعفران مرغوبی حاصل آید.

لزوم توجه به باقیمانده سموم و آفت‌کش‌ها و رعایت استانداردهای بین‌المللی در این حوزه

محمد کاظم رمضانی، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور نیز با اشاره به اینکه زعفران پلی میان درمان و بیماری‌هاست، عنوان کرد: ۴۶ درصد بیماری‌های مزمن در دنیا به صورت مستقیم به غذا مرتبط می‌شود و درحال حاضر تقاضا برای استفاده از گیاهان دارویی در دنیا، حدود ۱۴ میلیارد دلار است.

وی وجود سموم در تولید زعفران را یک ریسک در تاثیر درمانی آن دانست و افزود: از بین رفتن اثر برخی آفت‌کش‌ها در زمین‌های کشاورزی، ۱۲ سال به طول می‌انجامد. مقررات و حد و مرزی برای وجود آفت‌کش‌ها در محصولات نباتی در دنیا وجود دارد و کاهش آفت‌کش در محصولات کشاورزی، تاثیر زیادی در سلامت و تجارت دارد.

رمضانی ادامه داد: متاسفانه برخی سموم در خاک باقی می‌ماند و مزارع زعفران به دلیل نزدیکی به دیگر مزارع و درختان، آلوده به سموم و آفت‌کش می‌شوند. نکته دیگر اینکه برخی از سموم وارداتی در ایران سال‌هاست در دنیا منسوخ و استفاده از آن ممنوع شده است.

محمدحسین شجاعی، مدیر آزمایشگاه یک شرکت تحقیقاتی نیز در بخشی از این نشست تخصصی بیان کرد: در زیرساخت کیفی صادرات محصولات کشاورزی و زعفران باید به این نکته توجه کرد که این محصولات به استانداردهای هماهنگ در اصالت، کیفیت، سلامت، روش‌های نمونه‌برداری و روش‌های آزمون نیاز دارند.

اهمیت رعایت نکات بهداشتی برای تولید زعفران سالم و کاهش آلودگی‌های میکروبی

سپس علی حسینی، عضو شورای ملی زعفران عنوان کرد: شیوه سنتی تولید زعفران باید کنار گذاشته شود. استفاده از کود، دست‌های آلوده، وسایل مصرفی آلوده و مستعمل (پلاستیک و گونی)، عدم بسته‌بندی، فروش کامیونی در جاده و … از عوامل بازدارنده توسعه تولید و صادرات زعفران است. باید نسبت به کاهش آلودگی‌ها در مراحل تولید تا عرضه، حساسیت لازم را ایجاد کرد.

وی افزود: در خراسان رضوی، بخش عمده زعفران‌های تولیدی از کانال فرآوری و بسته‌بندی عبور می‌کنند. در حاشیه شهر مشهد، گل زعفران در میان افراد ناشناس توزیع و سپس توسط آنان مرحله پاک کردن گل صورت می‌گیرد. فرآیند برداشت گل زعفران، پاک کردن، خشک و بسته‌بندی این محصول باید به سرعت انجام شود تا زعفران کیفیت خود را از دست ندهد.

حسینی تاکید کرد: در صورتی که گل زعفران به صورت غنچه برداشت شود، کمتر شکسته خواهد شد. از هر کیلوگرم گل زعفران، به صورت میانگین باید ۱۳ الی ۱۵ گرم زعفران برداشت ‌شود. درصورتی که زعفران کمتری برداشت شود، نشان دهنده این است که ایراد و مشکل در تولید وجود دارد. جابه‌جایی مکرر گل زعفران، موجب آسیب و کاهش عملکرد آن خواهد شد. پس از پاکسازی گل زعفران، محصول باید به سرعت در محیط امن، سرد و خشک نگهداری شود.

حسینی خاطرنشان کرد: دستورالعمل شیوه فرآوری زعفران به زودی ارائه خواهد شد تا شیوه سنتی آن کنار گذاشته شود. همچنین، مصرف‌کننده باید اطلاعات دقیقی از صحت و سلامت زعفران تولیدی داشته باشد و نسبت به این موضوع اطمینان حاصل کند.

افزایش بهره‌وری در مزارع زعفران، مستلزم به‌کارگیری دانش روز است

در بخش دیگری از این نشست محسن احتشام، رئیس شورای ملی زعفران خاطرنشان کرد: دانش، حلقه گمشده در زنجیره زعفران است. دانش در تولید، در کنار کشاورزی دانش‌محور و اقتصاد دانش‌محور امروزه محور توسعه اقتصادی است. امروز میزان بهره‌وری در برخی مزارع زعفران بسیار پایین است؛ اما کشاورز نمونه کشور توانسته است ۳۰ کیلوگرم زعفران در هر هکتار برداشت ‌کند و دلیل آن هم، به‌کارگیری علم در روند تولید است.

وی اضافه کرد: از فرصت طلایی زعفران استفاده نشده است. نتوانسته‌ایم زنجیره ارزش زعفران را شکل دهیم و ارزش افزوده آن جایگاهی برای صادرکننده و کشاورز ایجاد نکرده است. اگر به دنبال افزایش قیمت زعفران برای حمایت از کشاورزان هستیم، باید تقاضای جهانی ایجاد کنیم.

احتشام با تاکید بر ضرورت ایجاد تقاضای جهانی به منظور ایجاد رونق در حوزه زعفران گفت: شورای ملی زعفران طی سال‌های گذشته در موضوع برندسازی برای زعفران ایران قدم‌های زیادی برداشته است. این شورا با اخذ بودجه‌ای از اتاق بازرگانی ایران، در حال ثبت برند ملی زعفران ایران در بیش از ۶۰ کشور است. ایران به عنوان بزرگترین تولیدکننده زعفران در دنیا نشان ملی نداشته است و اگر توجهی به این موارد نکنیم، بلایی که بر سر پسته و فرش ایران آمده، بر سر زعفران نیز خواهد آمد.

وی افزود: عدم ایجاد و فعال‌سازی سایت ملی زعفران، عدم امکان استفاده عمومی از ماشین‌آلات و تجهیزات مکانیزه در کشاورزی زعفران به منظور کاهش قیمت تمام شده و استفاده نکردن از ظرفیت و توانمندی‌های بخش خصوصی در تدوین برنامه‌ها و راهکارهای توسعه صادرات، از دیگر مشکلات حوزه زعفران است.

احتشام با اشاره به اهمیت اولویت دهی به تهیه و تصویب سند جامع ملی زعفران ایران اذعان کرد: این سند در سال ۱۳۸۹ نوشته و به وزارت جهاد کشاورزی ارسال شد؛ اما متاسفانه به تصویب نرسید. ضروری است بار دیگر به این مساله توجه شود. در دومین اقدام، باید هویت بخشیدن به زعفران ایران از طریق ثبت نشان جغرافیایی و نشان ملی و جمعی زعفران را مدنظر قرار داد. امیدواریم در آینده صادرات زعفران به درستی مدیریت شود تا از اصالت، هویت و کیفیت زعفران ایران در دنیا دفاع شود.

وی اظهار کرد: برخلاف وعده دولت، کمترین حمایتی در خصوص تامین ارز مورد نیاز برای ثبت بین‌المللی برند زعفران که کمتر از ۱۷ هزار فرانک سوئیس است، صورت نگرفت؛ این در حالی است که اگر می‌خواهیم مشکلات زعفران را برطرف و از فرصت‌های طلایی این حوزه استفاده کنیم، باید از حلقه‌های این زنجیره از جمله تولید، توزیع، مبادله و مصرف حمایت شود.

قاچاقچیان، زعفران بی‌کیفیت را به بازار جهانی ارائه می‌کنند

غلامرضا میری، رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران خراسان رضوی نیز از چالش‌های حوزه صادرات زعفران سخن گفت و اذعان کرد: صادرکننده امکان رقابت با قاچاقچی را ندارد و متاسفانه، قاچاقچیان اقدام به فروش زعفران بی‌کیفیت به بازارهای جهانی می‌کنند. صادرکننده در این شرایط نابرابر امکان رقابت ندارد. ارز صادراتی باید در اختیار صادرکننده قرار گیرد تا با استفاده از آن بتواند به توسعه تجارت بپردازد.

وی افزود: معرفی زعفران در نمایشگاه‌های بین‌المللی و آشنایی مردم و بازارهای هدف با این کالا، در توسعه صادرات ضروری است. صادرکنندگان زعفران تمایل دارند در راستای توسعه تجارت این محصول، نیم تا یک درصد از فروش کل سال آنان به حوزه بهبود کیفیت ماشین‌آلات، آموزش، کمک به برندسازی زعفران ایران، نمایشگاه‌های بین‌المللی و توسعه تجارت اختصاص پیدا کند تا چالش‌های فعلی بهبود یابد. این پیشنهاد در سال‌های اخیر، از سوی اتحادیه صادرکنندگان زعفران به نهادهای متولی همانند وزارت صمت و سازمان توسعه تجارت ارائه شده اما متاسفانه تاکنون پذیرفته نشده است.

میری در بخش دیگر سخنانش به موانع حوزه صادرات اشاره کرد و افزود: خطرات و موانع احتمالی در حوزه تجارت و صادرات زعفران وجود دارد که یکی از آنان عدم بازگشت ارز حاصل از صادرات است. قاچاق زعفران نیز، یکی از چالش‎‌های جدی صادرکنندگان و زنجیره این کالاست. کاهش صادرات زعفران در سال‌های اخیر به علت حضور قاچاقچیان زعفران است. درصورتی که از قاچاق زعفران جلوگیری شود، بخشی از موانع توسعه تجارت زعفران رفع خواهد شد.

میری در بخش دیگر سخنانش به ظرفیت‌های موجود در حوزه صادرات پرداخت و بیان کرد: صادرکنندگان زعفران استان، ظرفیت بسته‌بندی ۷۰۰ تن زعفران و صادرات آن را دارند. ایجاد و تجهیز آزمایشگاه مجهز برای کنترل کیفی مطابق با نیاز استانداردهای بین‌المللی از الزامات استان ماست. همچنین، تنوع بسته‌بندی، تولید محصولات جانبی زعفران و صادرات آن و … از دیگر ظرفیت‌های موجود استان در حوزه صادرات است.

رقابت شدید در حوزه زعفران، توجیه سرمایه‌گذاری را کم کرده است

در ادامه علی محمد شریعتی‌مقدم، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی خراسان رضوی اظهار کرد: طی مقطعی در دهه ۶۰ تحولی در فرآوری محصول زعفران ایجاد شد و سوق یافتن به سمت کیفیت بالاتر و جهانی در این حوزه رقم خورد. پس از آن در دهه ۷۰ شرکت‌های تخصصی زعفران شکل گرفتند و در نیمه دوم دهه ۷۰ صنعت زعفران متولد شد.

وی افزود: وجود ده‌ها شرکت دارای استاندارد در حوزه زعفران و ظرفیت بسته‌بندی بالا در این حوزه، نقطه قوتی برای فروش زعفران ایرانی است، اما می‌توان آن را یک تهدید نیز تلقی کرد؛ زیرا وجود رقابت شدید در این حوزه توجیه سرمایه‌گذاری را کاهش داده است.

شریعتی مقدم در ادامه سخنانش، پیشنهاد تشکیل یک کنسرسیوم صادراتی زعفران در کشور را مطرح کرد و گفت: اگر می‌خواهیم هدفی جدید و بزرگ برای پایداری زعفران ایجاد کنیم، به یک نظام پیشنهادی و مشاوره‌ای با دانش بین‌المللی نیاز داریم. کشوری که تولید بیش از ۸۰ درصد یک محصول را در دنیا دارد، باید در این حوزه حرف اول را بزند.

الزامات حفظ جایگاه محصولات کشاورزی در بازارهای صادراتی

 سمیرا سبزواری، رئیس دفتر کشاورزی اتاق بازرگانی خراسان رضوی نیز در این نشست گفت: با توجه به نزدیک شدن به فصل تولید و برداشت زعفران و لزوم توجه ویژه به چالش‌هایی که در حوزه صادرات زعفران با آن مواجه هستیم، همچنین در راستای حفظ جایگاه زعفران اصیل ایران در بازارهای صادراتی از طریق صادرات محصولات خالص و با کیفیت، بر آن شدیم تا نشست تخصصی- آموزشی زعفران فرصت طلایی رونق اقتصادی را برگزار  کنیم.

به گزارش روابط عمومی اتاق بازرگانی خراسان رضوی، وی در اهمیت توجه به حفظ جایگاه محصولات کشاورزی در بازارهای صادراتی گفت: به طور قطع، حفظ جایگاه محصولات استراتژیک کشاورزی کشورمان در دنیا، مستلزم رعایت تمامی نکات مدیریتی در تولید (در مزرعه)، توجه ویژه به آلودگی‌های میکروبی و مباحث فرآوری زعفران، افزایش دانش در مبحث باقیمانده سموم و استانداردهای بین‌المللی در این زمینه و موفقیت در بازاریابی و صادرات است.